Dijitalleşme, yeni teknolojik gelişmeler ve buna bağlı olarak iş modellerinin değişmesi sebebiyle, veriler ve dolayısıyla veriye dayalı ekosistemler odak noktası haline geldi. Verinin küresel ekonominin yeni sermayesi olarak görülmesine bağlı olarak ortaya yeni bir çıktı: “Açık Veri”.
Açık veri, herhangi bir telif hakkı, patent ya da diğer kontrol mekanizmalarına tabi olmaksızın herkes tarafından ücretsiz ve özgürce kullanılabilen, tekrar kullanılabilen ve dağıtılabilen veri anlamına gelmektedir.[1]
Açık veri terimi kullanılırken, iki açıdan değerlendirilmesi gerekmektedir.
- Yasal olarak açıklık: Verinin yasal olarak açık olması, herkes tarafından özgürce erişebilmesine, yeniden kullanılmasına ve dağıtılmasına olanak tanıyan bir açık lisansa sahip olması anlamına gelmektedir.
- Teknik olarak açıklık: Verinin teknik olarak açık olması herhangi bir kişinin veriye yaygın, ücretsiz yazılım araçlarıyla erişileceği ve kullanabileceği, makinelerin işleyebileceği ve telif hakkı ile korunmayan elektronik formatlarda yayınlanması demektir. Verinin teknik olarak açık olması için aynı zamanda şifre veya güvenlik duvarı kısıtlamaları olmadan açık bir sunucuda mevcut ve erişilebilir olmalıdır. Açık veriyi bulunması kolay bir hale getirebilmek için kurum ve kuruluşların çoğu açık veri katalogları oluşturmaktadır.[2]
Açık veri kavramı üzerine genel itibarla kabul edilmiş olan bazı ilkeler bulunmaktadır. Bunlar; ücretsiz ve sürekli erişilebilir olması, yeniden kullanılabilir ve paylaşılabilir olması, inovasyon odaklı olması, kapsayıcı olması, şeffaflık ve hesap verilebilirlik ilkesine tabi olması, güncel olması, standartize edilebilir olması ve işlenebilirlik ilkeleridir[3].
Verinin herkesin erişimine açık hale getirilmesi, birçok tarafın aynı veriyi analiz edebilmesine ve bu verileri kullanarak yeni veriler elde etmesine imkan tanıdığından, başarılı bir açık veri ekosisteminden bahsedilebilmesi için gerekli olan özel sektör, vatandaş ve kamu açısından farklı faydalar ve katkılar sağlayacaktır.
Bu bağlamda, özel sektör açısından oluşturulacak yeni iş modelleri sayesinde yenilikçi çözümler üretilmesi, maliyetlerin düşürülmesi, veri kalitesinin artırılarak yeni zemin oluşturulması ve de açık veriyi paylaşan kamu veya özel sektör aktörlerinin tüketici nezdinde güven kazanması mümkün olacaktır. Vatandaşlar açısından ise son kullanıcının günlük yaşamını kolaylaştıran uygulamalar sayesinde zaman kazanımı, insan hayatını tehlikeye atabilecek olayları engelleyici uygulamalar sayesinde güvenliği artırıcı ve bunun gibi katkıları olacaktır. Kamu açısından temel faydaları ise şeffaf politikaların oluşturulması sebebiyle, üretkenliğin artırılması, maliyetlerin azaltılması, risklerin toplu bir şekilde belirlenmesine olanak sağlaması ve bazı stratejik kararların verilmesine olanak sağlaması olacaktır.
Dünyadaki açık veri örneklerine bakıldığında sağlık, gayrimenkul, ulaşım, hava durumu, araştırma altyapısı ve sanat konularında faydalar ortaya çıkaran uygulamalar olduğu görülmektedir. Söz konusu uygulamalar genellikle tek bir konu üzerinde yoğunlaşmak suretiyle oluşturulmuşsa da, ABD hükümeti tarafından oluşturulan data.gov uygulamasının birçok sektöre hitap etmek suretiyle hem vatandaşların hem de uygulama geliştiricilerin faydalanabileceği ortak bir platform oluşturduğu görülmektedir.
ABD hükümeti tarafından, iki farklı açık kaynak uygulamaları vasıtasıyla oluşturulan bir açık veri platformu olan data.gov[4] uygulaması sağlık, iklim, ekosistem, eğitim, yerel yönetim, üretim, tarım, enerji, finans, kamu sağlığı, denizcilik ve bilim alanlarında verilere erişim sağlamaktadır. Söz konusu platforma federal, eyalet, yerel ve federal yönetime tabi olan kabile yönetimlerinin verileri kaynak oluşturmaktadır. Oluşturulan platform aracılığıyla kullanıcılar veri araması yapmak suretiyle kamu verilerine erişim sağlayabilmekte olduğundan, data.gov uygulamasının, açık veri platformları arasında en geniş kapsamlı örnek olduğu söylenebilmektedir. Nitekim, Haziran 2017 itibariyle, yaklaşık on milyon veri kaynağını bünyesinde barındırdığı belirtilmiştir. Söz konusu uygulama yalnızca vatandaşların hükümet verilerine erişmesine olanak sağlamakla kalmayıp, aynı zamanda uygulama geliştiriciler için de zengin bir altyapı oluşturmaktadır. Data.gov uygulaması üzerinden edinilen veriler baz alınarak geliştirilmiş birçok uygulama olduğu belirtilmektedir.
Türk mevzuatına bakıldığında ise, “açık veri” ibaresine açıkça yer verilen herhangi bir kanun, yönetmelik veya tebliğ görülmemektedir. Ancak Türkiye 2011 yılından bu yana açık veri anlamında birtakım eforlar sarf etmiştir. Örneğin, Türkiye, 2011 senesinde Açık Yönetim Ortaklığı’na üye olmuştur ve bu bağlamda Açık Yönetim Ortaklığı Girişimi konulu Başbakanlık Genelgesi[5] hazırlanmıştır. Ek olarak, Türkiye 2015-2018 Bilgi Toplumu Stratejisi ve Eylem Planı altında “67. Kamu Verisinin Paylaşılması” eylemine yer vermiştir ve kamu verisinin paylaşımı ve yeniden kullanımına ilişkin politikalar geliştirilmesi; buna dayalı olarak kamu verisinin üçüncü taraflarca yeni katma değerli ürün ve hizmetler için yeniden kullanılmasına ilişkin yasal ve idari düzenlemeler yapılması, ayrıca gerekli teknik altyapı oluşturulması hedeflenmiştir. Ek olarak, 2016-2019 Ulusal e-Devlet Stratejisi ve Eylem Planı[6] altında yer verilen hedefler arasında ise açık verinin kullanım alanlarının yaygınlaştırılması yer almaktadır. Bu konuda; Türkiye’de açık veri konusunda kamu kurum / kuruluşlarının yanında özel sektör, sivil toplum kuruluşları gibi diğer paydaşları da içine alacak şekilde yapılacak çalışmaların çerçevesinin çizilmesi, kriterlerin belirlenmesi ve kullanımının yaygınlaştırılması hedeflenmektedir.Daha güncel strateji ve eylem planları incelendiğinde; Cumhurbaşkanlığı II. 100 Günlük İcraat Programı[7]’nda “Açık Veri Paylaşım Portalı’nın Hazırlanması ve Kullanıma Açılması” Hazine ve Maliye Bakanlığı altında gerçekleştirilmesi gereken eylem planı olarak belirlenmiştir. İlgili eylem planının Cumhurbaşkanlığı’nın ikinci 100 günlük eylem planı içerisinde yer alması da göz önünde bulundurularak yakın zamanda gerçekleştirilme ihtimalinin yüksek olduğu belirtilebilir. Türkiye’den açık veri uygulamalarına örnek olarak Resmi İstatistik Portalı, Tübitak Açık Arşivi, Dijital Dönüşüm Portalı belirtilmektedir.
Yeni teknolojiler söz konusu olduğunda, hukuki altyapısının ne olması gerektiği, hangi konularda mevzuat eksikliklerinin olduğu ve ne gibi mevzuat iyileştirmeleri yapılması gerektiği konuları, söz konusu teknolojinin yaygın olarak kullanılması, ekosistem içerisindeki paylaşlarla güvenli bir şekilde paylaşılması ve belirli bir hukuki zemine oturtulması açısından değerlendirilmelidir. Bu bağlamda, genel özellikleri itibariyle açık veriyi incelerken; açık verinin önünde doğrudan bir engel oluşturmayan ancak bir düzenleme gerektiren husus olan lisanslama ve dolayısıyla fikri mülkiyet mevzuatı ile kişisel verilerin korunması mevzuatı açısından değerlendirme yapılması önem arz etmektedir. Bu bağlamda raporda hukuki açıdan detaylı bir değerlendirme yapılmıştır.
Mevcut düzenlemeler incelendiğinde açık veri ile ilgili açık ve doğrudan bir düzenleme bulunmamakla birlikte yukarıda sayılan strateji ve eylem planlarında açık veri ile ilgili hedeflere yer verilmektedir. Bu kapsamda açık veri kullanımının daha etkin hale getirilmesi amacıyla:
- Açık veri ile ilgili gerekli hukuki altyapıyı oluşturacak mevzuat çalışmasının yapılması,
- Lisanslama bakımından fikri mülkiyet mevzuatında ilgili ekleme ve düzenlemelerin yapılması,
- Dünyada açık veri alanındaki projelerin analiz edilmesi ve bu konuda benchmarking projeleri yürütülmesi, yürütülen çalışmalar sonucunda gerekli mevzuat iyileştirmelerinin yapılması,
- Gelecekteki açık veri projelerinde kamu-özel sektör iş birliklerine müsaade edebilecek düzenlemelerin yapılması,
- Açık veri niteliği açısından önem arz eden anonimleştirmeye ilişkin olarak Kurum tarafından kılavuzlar oluşturulması önerilebilir.
Ek olarak, açık veri uygulamalarının blokzinciri teknolojisi ile beraber ele alınmasının da önemli olduğu belirtilmelidir. Nitekim, blokzinciri teknolojisi, merkeziyetçi olmayan, herkese açık ve herkes tarafından erişilebilir yapısı olan bir teknoloji olabilme kapasitesine sahip olduğu için, temel özellikleri gereğince açık veri ile beraber değerlendirilerek, açık veri ve blokzincir teknolojisi kavramlarının hangi kapsamda birbirlerine hizmet edebilecekleri, birbirleri veya açık veri paydaşları açısından ne gibi faydalar ortaya koyabilecekleri değerlendirilmelidir. Bu bağlamda, blokzinciri teknolojisi ve açık veri, belirli sayıdaki taraflar arasında veri alışverişini yeniden düzenlemenin yanı sıra bilgi sahipliği ve erişim konusunda eşitlik veya şeffaflık gibi benzeri ilkeleri paylaştığından, bu özellikler açısından da benzerlik göstermektedir.[8] Dolayısıyla bu blokzincir ve açık veri kavramlarının birbiriyle konuşabilecek ortak bir dile sahip olduğunu, bu ortak dilin diğer veri depolama teknolojileri temelli yapılan çalışmalara oranla yeni ve olumlu fırsatlar sunacağını söylemek yanlış olmayacaktır. Bu fırsatların en doğru şekilde tespit edilmesi ise her iki kavramın birbiriyle konuşabileceği durumları açık veri yapılarının tasarlanması ve kurulumu esnasında göz önünde bulundurmak ve buna göre geliştirmeler yapmak ile olacaktır.
Sonuç olarak, veri kavramı, teknolojilere erişim ve teknolojilerin gelişimi için büyük önem arz ettiğinden, belirli prensipler çerçevesinde veriye erişimi kolaylaştırmayı amaçlayan ve bu sayede ulaşım, sağlık ve telekom gibi özellikle son kullanıcıyla etkileşimi yüksek olan sektörler açısından getireceği faydalar da göz önünde bulundurulduğunda, açık veri kavramının çok önemli olduğu belirtilmelidir.
Açık verinin özellikle enerji kazanımları ve bilimsel gelişim gibi etkilerinin de olacak olması sebebiyle ekolojik açıdan da faydası olacağı, hayat kurtarıcı çözümler üzerindeki etkisi de göz önünde bulundurulduğunda açık veri politikalarının farklı paydaşlara hizmet edeceği belirtilmelidir. Bu sebepledir ki, dünyadaki başarılı örnekler baz alınarak Türkiye’de açık veri uygulamalarının geliştirilmesi, ekosistem paydaşları açısından büyük fayda sağlayacağından, Türkiye’de paydaşların bir araya gelerek yeni projeler oluşturması ve projelerin hayata geçirilmesi için ilgili mevzuat iyileştirmelerinin yapılması büyük önem arz etmektedir.
Burcu Tümer
Adecco Group Türkiye
Public Affairs, Legal and Compliance Manager – Middle East, North Africa and Turkey
Blockchain Türkiye Platformu, “Hukuk, Düzenlemeler ve Kamu İlişkileri Çalışma Grubu” tarafından hazırlanan “Açık Veri” raporuna aşağıdan ulaşabilirsiniz.
[1] http://opendefinition.org/
[2] The World Bank – http://opendatatoolkit.worldbank.org/en/essentials.html
[5] http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2013/08/20130823-8.htm
[6] http://www.sp.gov.tr/upload/xSPTemelBelge/files/Swkoy+2016-2019-Ulusal-e-Devlet-Stratejisi-ve-Eylem-Plani.pdf
[7] https://tccb.gov.tr/assets/dosya/2018-12-13-ikinci100gun.pdf
[8] European Data Portal – https://www.europeandataportal.eu/en/highlights/open-data-and-blockchain-match-made-heaven
